تولید پرمصرف‌ترین پرتوداروی جهان در ایران/ صادرات صلح آمیزترین انرژی هسته‌ای در کشور

به گزارش آوای نشاط، پزشکی هسته‌ای یکی از دستاوردهای بزرگ کشور از سال‌های پس از انقلاب اسلامی تاکنون است که با استفاده از آن کمک موثری به بسیاری از بیماران شده، بیمارانی که در گذشته اقدام موثری در ایران برای آنها قابل انجام نبود و بسیاری مجبور به سفر به سایر کشورها جهت انجام درمان می‌شدند.

جمهوری اسلامی ایران از محدود کشورهایی است که امروز در حوزه پزشکی هسته‌ای به شکوفایی رسیده و این امکان علیرغم سنگ‌اندازی‌های دشمنان محقق شده است. در ارتباط با فراز و نشیب‌های پزشکی هسته‌ای در کشور با دکتر محسن ساغری، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران به بحث و گفت‌و گو نشستیم. استادی که سال‌های زیادی از عمر خود را در جهت ارتقای این رشته گذاشته و پدر پزشکی هسته‌ای کشور نام دارد. جزئیات این گفت‌وگو به شرح ذیل است.

پزشکی هسته‌ای چیست و از چه زمانی در ایران مطرح شد؟

پزشکی هسته‌ای یکی از رشته‌های تخصصی پزشکی است که از پرتوداروها برای تشخیص و درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود. یک رشته تخصصی که در مقایسه با سایر رشته‌های پزشکی نسبتاً جوان است و از عمر آن در دنیا حدود 74 سال می‌گذرد و در کشور ما 58 سال است که مطرح شده و به تدریج گسترش یافت. این رشته تخصصی یک رشته‌ای است که شاخه‌های گوناگونی در آن وجود دارد و متخصصین زیادی اعم از متخصص پزشکی هسته‌ای، متخصص رادیوتراپی، متخصص تجهیزات پزشک هسته‌ای و ... با آن سرکار دارند. اساس این رشته فیزیک و اتم است و یکی از مصداق‌های بارز استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای محسوب می‌شود.

نخستین ایرانی که پا به عرصه پزشکی هسته‌ای گذاشت چه کسی بود؟

در ایران برای اولین بار در سال 1339 در دانشکده علوم دانشگاه تهران آزمایشگاه پیمان مرکزی وجود داشت که ید 131 که یکی از ایزوتوپ‌های ید است در ادرار به وسیله آشکارسازها اندازه‌گیری شد و این شروع کار در ایران به شمار می‌رود. سال 1340 مرحوم دکتر صابر نظام مافی استاد بیماری‌های داخلی و غدد مترشحه دانشگاه تهران در بیمارستان رازی فعالیت داشت با کمک کارشناسان خارجی و یک دوربین گاما که می‌توانست از اشعه گاما عکسبرداری کند برای اولین بار از تیروئید بیماران تصویربرداری انجام داد و اسکن تیروئید صورت گرفت.

سپس این برنامه را دکتر مافی گسترش داد و هورمون‌های تیروئید در ایران با روش‌های آن زمان اندازه‌گیری شد و این مسأله ادامه یافت تا جایی که وی به برخی اساتید پیشنهاد کرد در محوطه بیمارستان شریعتی کنونی بنایی احداث شود و وی از بیمارستان رازی به این محل انتقال یافت و مؤسسه تحقیقات غدد مترشحه داخلی و پزشکی هسته‌ای را بنیانگذاری کرد و پس از آن این مرکز به دانشگاه تهران اهدا شد. 

کارهای اولیه پزشکی هسته‌ای که بیشتر بر روی غده تیروئید بود در این مرکز انجام می‌شد و این کارتا سال 1358 ادامه یافت.  بنده سال 56 پس از اینکه تخصص پزشک هسته‌ای را در آمریکا گذراندم به دعوت ایشان به ایران آمدم و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران شدم و محل کار خود را در مؤسسه پزشکی هسته‌ای آغاز کردم آن زمان کسی از پزشکی هسته‌ای اطلاعی نداشت و حتی پزشکان نیز در این زمینه و کاربردهای آن آگاهی نداشتند فقط دانش‌ها در حد غده تیروئید و کف طحال بود.

در آن زمان احساس کردم متخصص پزشکی هسته‌ای نداریم و باید در این زمینه اقداماتی انجام گیرد که اقدامات لازم در این زمینه و اختصاص دستگاه‌های جدید صورت گرفت و این موضوع مقارن شد با انقلاب اسلامی، بنابراین در بدو انقلاب متخصص هسته‌ای و کارشناس مربوطه در این زمینه و رشته‌ای به این عنوان در دانشگاه وجود نداشت. 

توسعه پزشکی هسته‌ای چگونه در کشور صورت گرفت؟

مرحوم نظام مافی در سال 1358 به افتخار بازنشستگی نائل شدند و مسئولیت مؤسسه پزشکی هسته‌ای به بنده واگذار شد، در آن زمان شرایط به هم‌ریخته بود ولی اهمیت این مسأله سبب انجام کارهای اساسی شد. تدوین رشته صورت گرفت و برای اولین بار گروه آموزشی پزشکی هسته‌ای در سال 1360 در دانشگاه تهران تأسیس شد و در وزارت علوم نیز رشته مصوب شد و بورد این رشته به تصویب رسید و سال 1362 اقدام به پذیرش پزشک برای تخصص در زمینه پزشکی هسته‌ای شد.

بنابراین اولین مرکز آموزش پزشکی هسته‌ای کشور فعال و در سال 84 تبدیل به مؤسسه تحقیقات پزشکی هسته‌ای و سال 85 قطب علمی پزشکی هسته‌ای ایران شد. به موازات این مسأله تربیت کارشناسان در مقاطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و PHD انجام شد و این روند ادامه یافت و روش‌های تشخیصی پزشکی هسته‌ای نیز توسعه یافت.

پزشکی هسته‌ای چگونه برای کمک به بیماران موثر واقع می‌شود؟

پزشکی هسته‌ای از دو بخش عمده‌ای تشکیل شده بخش اول تشخیصی که خود شامل دو قسمت بوده، نخست تصویربرداری از اعضا که تحت عنوان اسکن با ماده رادیواکتیو معروف است و بخش دیگر آن سنجش مواد در مایعات بدن است که بهترین نمونه آن اندازه‌گیری هورمونی بوده که برای اولین بار مرحوم صادق نظام مافی آن را آغاز کرد. 

بخش دوم این رشته درمان با مواد رادیو اکتیو است که در بیماری‌های خوش‌خیم همچون پرکاری تیروئید از روش‌های خوب درمانی، استفاده از ید رادیواکتیو برای درمان است همچنین در سرطان‌ها به ویژه سرطان تیروئید استفاده می‌شود و اکنون بزرگترین بخش درمان سرطان تیروئید را در ایران داریم. همچنین پزشکی هسته‌ای در درمان تسکینی نیز کاربرد دارد و سرطان پروستات و سینه که دست‌اندازی به اسکلت بدن داشته باشد سبب ایجاد دردهای شدیدی خواهد شد که با پزشکی هسته‌ای در بخش تسکین می‌توان از آن بهره‌مند شد.بنابراین پرتوداروها  هم در تشخیص و هم درمان کاربرد دارد. 

در حال حاضر چند مرکز درمانی پزشکی هسته‌ای در کشور داریم؟

از سال 62 پذیرش رزیدنت در این رشته انجام گرفته است و در حال حاضر 5 مرکز آموزشی پزشکی هسته‌ای در کشور از جمله دانشگاه شهید بهشتی، ایران، مشهد، شیراز و دانشگاه تهران در این زمینه فعال هستند. پس از گذشت 4 دهه بیش از 200 متخصص پزشکی هسته‌ای در کشور تربیت شده و بیش از 180 مرکز پزشکی هسته‌ای در کشور داریم که نیمی از آنها در تهران و نیمی در سایر شهرستان‌ها است. 

آیا پرتو داروها در ایران تولید می‌شود و جایگاه کشور ما در جهان چگونه است؟

یکی از اقدامات خوبی که در کشور انجام شده این بوده است که در سال 1360 دکتر اولیا که در سازمان انرژی اتمی فعالیت می‌کرد رایزنی‌هایی با ایشان جهت تولید پرتوداروی تکنسیوم انجام دادیم. تکنسیوم پرتودارویی است که از مولیبدن گرفته می‌شود و پرمصرف‌ترین پرتودارو در مراکز پزشکی هسته‌ای جهان است و 90 درصد اقداماتی که انجام می‌دهیم از طریق تکنسیوم است. 

در آن زمان تکنسیوم و ژنراتور را در کشور تولید شد که نیمه عمر تکنسیوم 6 ساعت است و به صورت ژنراتور عرضه می‌شود و تکنسیوم در هفته در اختیار مراکز پزشکی هسته‌ای قرار می‌گیرد و چون از مولیبدن تهیه می‌شود هر روز صبح مراکز پزشکی هسته‌ای این ژنراتور را می‌دوشند و تکنسیوم موردنیاز را از آن گرفته و برای کارهای تشخیصی استفاده می‌کنند. 

تکنسیوم چه کاربردهایی دارد و چگونه از آن استفاده می‌شود؟

البته از تکنسیوم برای نشان‌دار کردن مطالعات مختلف نیز استفاده می‌شود که نیاز به کیت‌های مخصوصی دارد که از مواد شیمیایی تهیه می‌شود و این مواد شیمیایی برای مقاصد درمانی متفاوت است. به طور مثال برای اسکن استخوان از NDP استفاده می‌شود که نوعی ترکیب فسفات است و تکنسیوم با آن مخلوط می‌شود و تکنسیوم به این کیت می‌چسبد و نشان‌دار می‌شود. 

تکنسیوم هر کجا که رود اشعه گاما از خود ساطع می‌کند و توسط دوربین گاما این اشعه گرفته می‌شود و تبدیل به نور می‌شود. تصاویری که توسط دوربین گاما از عضو مورد نظر گرفته می‌شود به طور مثال تیروئید، کبد، طحال و استخوان در واقع هم‌ شکل آن و هم عملکرد آن را به صورت غیرمستقیم به ما نشان می‌دهد و این مسأله بسیار منحصر به فرد است. 

تصاویری که در رادیولوژی استفاده می‌شود و یا در سونوگرافی ساده و سی‌تی‌اسکن انجام می‌دهیم شکل عضو را نشان می‌دهد ولی در پزشکی هسته‌ای نه تنها شکل عضو به تصویر کشیده می‌شود بلکه عملکرد آن هم ارائه می‌شود و این منحصر به فرد است و در واقع نتیجه تصویر عملکردی است.

ایران در زمینه تولید کیت‌های تشخیصی چقدر موفق بوده است؟

در حال حاضر 30 کیت تشخیصی در کشور تولید کرده‌ایم و ایران یکی از معدود کشورهای تولیدکننده پرتوداروها و کیت‌های تشخیصی است که به برخی از کشورها نیز صادر می‌شود و خوشبختانه در تحریم قبلی اگر به این فناوری دست پیدا نمی‌کریم پزشک هسته‌ای تعطیل می‌شد چرا که تهیه مواد با مشکل همراه بود همچنین علی‌رغم فراز و نشیب‌های کشور طی 40 سال گذشته پزشک هسته‌ای به کار خود ادامه داده و در وضعیتی هستیم که اکنون بیش از 90 درصد کارهای تشخیصی و درمانی پزشکی هسته‌ای در کشور انجام می‌گیرد و امیدواریم با رفع مشکلاتی که اجانب ایجاد کرده‌اند پزشک هسته‌ای به رشد خود ادامه دهد. همچنین برنامه‌های آموزشی ما در حوزه پزشکی هسته‌ای ادامه پیدا کرده است.

 در تهیه پرتوداروهای جدید نیز طی سه، چهار سال اخیر سازمان انرژی اتمی کارهای بسیاری انجام داده است که امروزه تهیه آن و واردات آن به کشور اصلاً امکانپذیر نیست چرا که بسیار گران است خوشبختانه ما موفق شده‌ایم این داروها را در داخل تولید کنیم. با توجه به امکاناتی که در کشور بوده و چالش‌های پیش‌رو این رشته به وضعیت کنونی رسیده است و امیدواریم مشکلات پیش‌رو نیز رفع شود و کارها روان‌تر پیش رود.

چند درصد پرتوداروها در کشور تولید می‌شود؟

تکنسیوم از یک پرتوداروی دیگری به نام مولیبدن گرفته می‌‌شود که مولیبدن از طریق رآکتور گرفته شده و گاهی از آن برای تولید ید 131 و ... استفاده می‌شود ولی هنوز مولیبدن در کشور تولید نشده است و طی مذاکراتی که با دکتر صالحی داشته‌ام و به ایشان طی نامه‌ای توصیه کردم اگر مولیبدن در کشور بتواند تولید شود به طور کامل از این وابستگی خارج می‌شویم. 

تکنسیوم پرمصرف‌ترین پرتودارو در مراکز پزشکی هسته‌ای جهان است و  به یک کالای استراتژیک تبدیل شده که ایران اکنون ژنراتور تکنسیوم را به بسیاری از کشورها صادر می‌کنیم و اگر بتوانیم مولیبدن را تولید کنیم در این زمینه به طور کامل خودکفا می‌شویم و البته امروز در فناوری تولید پرتوداروها موفقیت‌های زیادی را داشته‌ایم. 

مصرف پرتوداروها برای بیماران دارای عوارض است؟

عوارضی که در داروهای معمولی است درپرتوداروها وجود ندارد ولی آنچه که گاهی بیماران از آن هراس دارند مسأله تشعشع است چرا که ماده رادیواکتیو را وارد بدن بیمار می‌کنیم و این ماده رادیواکتیو برحسب اینکه نیمه عمر آن چقدر باشد و انرژی آن چقدر باشد میزان تشعشع آن به بیمار متفاوت است. ولی به طور کلی اقدامات تشخیصی و درمانی در پزشکی هسته‌ای سالم محسوب می‌شود و منافع آن به مراتب بسیار بیشتر از عوارض تشعشع است. همچنین روش‌های پزشکی هسته‌ای غیرتهاجمی به شمار می‌رود و خطر چندانی برای بیمار ندارد. همه ما در معرض تشعشعات کیهانی هستیم و گاهی عوارض تشعشعات این داروها حتی کمتر از این تشعشعات کیهانی است. 

سازمان آژانس هسته‌ای بازدیدی از روند تهیه دارو در ایران داشته‌اند؟

همه برنامه پزشکی هسته‌ای ایران و دنیا تحت نظر آژانس است و مشکلاتی که اجانب برای ما ایجاد کردند سبب شده است که حتی بیشتر زیر ذره‌بین آژانس باشیم و همه اقدامات انجام شده توسط آژانس نظارت می‌شود که خوشبختانه پرتوداروهایی که تولید می‌شود از لحاظ کیفیت خوب است و عاری از آلودگی اعلام شده، پرتوداروی مزاحمی در آن وجود ندارد و تا قبل از تحریم‌های جدید آمریکا به مصر، عراق، پاکستان، لبنان، سوریه، هندوستان و حتی برخی از کیت‌ها به اتریش، اروپا و نیوزلند صادر می‌شد. 

به دلیل مشکلات پیش آمده در حوزه پزشکی هسته‌ای و تحریم‌های دشمنان برای سازمان جهانی بهداشت(WHO)، انجمن پزشکی هسته‌ای اروپا و آمریکا نامه‌ای نوشتم و مشکلات را اعلام کردم که اروپایی‌ها نامه را جواب دادند و گفتند از طریق آژانس مراتب را به اطلاع آنها می‌رسانیم البته اقداماتی توسط وزارت امور خارجه انجام شد ولی جوابی از WHO نگرفته‌ایم.

چند پزشک در حوزه پزشکی هسته‌ای در کشور فعالیت می‌کنند؟

بیش از 200 پزشک متخصص در این حوزه فعالیت می‌کنند و در 186 مرکز پزشکی هسته‌ای فعالیت‌ آنها ارائه می‌شود.

توصیه شما به پزشکان و مسئولان امروزی با توجه به مشکلات ناشی از تحریم‌ها و مسائل اقتصادی چیست؟

طبق اخلاق پزشکی همه ما پزشکان باید به بیمار به عنوان یک سفیر و ودیعه الهی نگاه کنیم چرا که خداوند متعال آن را نزد ما فرستاده و ما را وسیله‌ای در جهت کمک به آن قرار داده است. باید سعی پزشکان این باشد که کارشان را به درستی انجام دهند. دارو و تجهیزات پزشکی نیز وسیله هستند و بیمار نیز باید همین دید را به پزشک داشته باشد. حرکت توحیدی در مورد پزشکان و بیماران باید مدنظر باشد.

مسئولین در هر پست و مقامی باید احساس مسئولیت کندو به این موضوع توجه داشته باشد که دِین و وظیفه‌ای بر گردن آنها است که باید درست انجام دهد تا مدیون مردم نباشد و حق‌الناس نکرده باشد. کارها در کشور باید روان‌تر صورت گیرد تا مراکز پزشکی با نظارت کارها را بهتر انجام دهند و در این شرایط خاص کنونی همکاری و همدلی به ویژه بسیار حائز اهمیت است و نباید با مشکل‌سازی ناخواسته جزو عوامل دشمن شویم. همچنین از مسئولان خواستاریم که از هر گونه مانع‌تراشی بپرهیزند و به طور مثال برای صدور یک پروانه مسئول فنی 9 تا 10 ماه اتلاف وقت نکنند و تسهیلات را برای انجام امور فراهم سازند.

خبر خوش جدید در حوزه پزشکی هسته‌ای دارید؟

خبر خوش در حوزه پزشکی هسته‌ای اینکه علی‌رغم تحریم دشمنان فعالیت پزشکی هسته‌ای در کشور تعطیل نشده است و یارانه پرتودارو نیز برداشته نشد چرا که در وزارت بهداشت قصد داشتند در تیر ماه سال جاری یارانه مراکز پزشکی هسته‌ای را قطع کند که متأسفانه بر اساس اطلاعات غلطی بود که به وزیر سابق بهداشت داده بودند و خوشبختانه آقای هاشمی متوجه این موضوع شد  شرکت پارس ایزوتوپ که تولیدکننده مواد رادیواکتیو است یارانه را دریافت می‌کند که مبلغی حدود 50 میلیارد تومان به صورت سالانه است و اگر این اقدام انجام نمی‌گرفت قیمت‌ها 10 برابر می‌شد و مراکز با تعطیلی مواجه می‌شد.

بزرگترین چالش پزشکی هسته‌ای در کشور چیست؟

چالش بزرگی که مراکز پزشکی هسته‌ای دارند این بوده که با کمال تأسف سازمان‌های بیمه‌گر به تعهدات خود در قبال مراکز پزشکی هسته‌ای عمل نمی‌کنند به عنوان مثال سازمان تأمین اجتماعی بیش از 15 ماه به مراکز پزشکی هسته‌ای بدهکار است و هر زمان که می‌خواهد مبلغی را بپردازد یک ماه به عنوان صدقه می‌پردازد و این مشکلی بزرگ مقابل مراکز پزشکی هسته‌ای است و اگر این مسأله مورد توجه قرار نگیرد مراکز پزشکی هسته‌ای ورشکسته خواهد شد چون نمی‌تواند دخل و خرجی داشته باشد.

 مرکز پزشکی هسته‌ای که بیش از 40 سال سابقه داشته و در کشور شهرت دارد اکنون در آستانه ورشکستگی است و به این مسأله باید توجه شود و همچنین در نظر داشت که از جیب پزشکان نمی‌توان نظام سلامت را تأمین کرد. بیمه سلامت نیز در این زمینه بدهکاری‌هایی دارد ولی نسبت به تأمین اجتماعی معوقات 4، 5 ماهه دارد. 

پزشکی هسته‌ای چه سهمی در نظام سلامت کشور دارد؟

اقدامات تشخیصی و درمانی که در پزشکی هسته‌ای انجام می‌دهیم در اغلب موارد مکمل سایر اقدامات تشخیصی و درمانی دیگر است و در برخی موارد منحصر به فرد بوده و جایگزینی ندارد بنابراین پزشکی هسته‌ای سهم بسزایی در نظام سلامت کشور دارد. در کنار فعالیت‌های آموزشی در حوزه پزشکی هسته‌ای فعالیت‌های پژوهشی گسترده‌ای نیز صورت گرفته است. در سال 72 مجله علمی، پژوهشی پزشکی هسته‌ای منتشر شد و در همان زمان برخی از دوستان که دست‌اندرکار مجله شدند اعلام کردند این مجله اولین و آخرین نوع منتشر شده در این زمینه است ولی به صورت فصل‌نامه‌ای این مجله از سال 72 تاکنون منتشر شده و در مراکز کتاب‌شناختی جهان مطرح است و به دو زبان فارسی و انگلیسی تاکنون منتشر شده است و نماد کارهای پژوهشی این رشته در ایران به شمار می‌رود.

آینده پزشکی هسته‌ای را در ایران چگونه می‌بینید؟

سالیانه بیش از یک میلیون نفر مراجعه‌کننده به مراکز پزشکی هسته‌ای برای مقاصد تشخیصی و درمانی داریم که این موضوع موید اهمیت استفاده از این رشته است. از طرفی آینده پزشکی هسته‌ای در ایران با توجه به اینکه این رشته وابسته به پرتوداروها و تجهیزات است اگر هر کدام از این موارد نباشد نمی‌توان کاری انجام داد. بنابراین برای آینده این رشته باید پرتوداروها به مقدار کافی و با کیفیت خوب و با قیمت مطلوب در دسترس مراکز پزشکی هسته‌ای قرار گیرد.

در زمینه تعرفه خدمات پزشکی هسته‌ای نیز بابد گفت که تعرفه را در این زمینه وزارت بهداشت و شورای عالی تعیین می‌کند که همیشه پایین‌تر از تعرفه واقعی است و این مسائل باید با هم همخوانی داشته باشند. در حوزه تجهیزات متأسفانه تجهیزات به روز نیست و باید تسهیلات دولت فراهم شود تا تجهیزات در مراکز پزشکی هسته‌ای به ویژه در دانشگاه‌ها که رسالت بزرگی را عهده‌دار هستند به روز شود.

اکنون برای خرید وسایل با توجه به افزایش قیمت ارز بسیار سخت شده است و یک مرکز پزشکی هسته‌ای اگر بخواهد مؤسسه‌ای را در این شهر راه‌اندازی کند یک دستگاه متوسط گاما بیش از یک میلیارد تومان هزینه دارد. آن هم نه از مدل‌های نو بلکه دست دوم اصلاح شده؛ قوانین دست و پاگیر نیز بر مشکلات موجود دامن زده است بنابراین باید تسهیلات لازم فراهم شود تا کسانی که علاقه‌مند به راه‌اندازی مرکز در زمینه پزشکی هسته‌ای هستند برایشان امکانپذیر و صرفه اقتصادی داشته باشد. 

انتهای پیام/