چه محصولاتی "ارگانیک" هستند؟

به گزارش آوای نشاط، همزمان با رشد جمعیت و کمبود منابع، مخاطرات و بحران‌های حاصل از استفاده از نهادهای شیمیایی در تولید محصولات غذایی برای تولید مواد غذایی در زمان کمتر، تغییر سبک زندگی و عادات غذایی، گرایش بیشتر خانواده‌ها به غذاهای آماده، امنیت مواد غذایی و به تبع آن سلامت انسان را با بروز انواع بیماری‌ها و مشکلات زیست‌محیطی مورد تهدید قرار داده است.

بنابراین نیاز به ارتقای دانش و آگاهی در سطح جامعه نسبت به محصولات ایمن و رعایت بهداشت مواد غذایی برای حفظ ارزش تغذیه‌ای بسیار ملموس است.

امنیت غذایی (food security)

بانک جهانی امنیت غذایی را به‌صورت دسترسی همه مردم در تمام اوقات به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم تعریف کرده است؛ این تعریف به سه عنصر "موجود بودن غذا، دسترسی به غذا و ثبات در دریافت غذا" استوار است.

موجود بودن غذا: موجود بودن غذا تنها به میزان مواد غذایی در مرزهای ملی که در گذشته عنصر اصلی امنیت غذایی بود، تکیه ندارد و امروزه شامل تولید (عرضه داخلی) و واردات غذایی است.

دسترسی به غذا: دسترسی فیزیکی و اقتصادی به منابع جهت تأمین اقلام غذایی مورد نیاز جامعه است .

ثبات در دریافت غذا: ثبات و پایداری دریافت ارزش‌های غذایی مورد نیاز جامعه است به‌طور مثال دسترسی به غذا حتی در جنگ.

سطوح امنیت غذایی

امنیت غذایی در 2 سطح مطرح می‌شود: سطح ملی و منطقه‌ای و سطح خانوادگی و فردی.

سطح ملی و منطقه‌ای: در این سطح، امنیت غذایی در سطح کلان جمعیتی و توسط دولت‌ها ایجاد و برقرار می‌شود.

سطح خانوادگی و فردی

هدف در این سطح، برآوردن نیازهای غذایی خانواده‌ها است و عواملی همچون  عادات و سبک زندگی خانواده، بازار و قیمت مواد غذایی، تسهیلات انبارداری (مانند یخچال، ظروف نگهداری مواد غذایی)، شبکه های حمل و نقل و..... بر امنیت غذایی خانواده ها و افراد تاثیر می گذارد (4).

ایمنی مواد غذایی (food safety)

یکی از زیر مجموعه‌های امنیت غذایی رعایت بهداشت و ایمنی مواد غذایی در جهت دستیابی به غذای ایمن برای مصرف‌کنندگان است و به معنی رعایت بهداشت در تولید، نگهداری، توزیع و مصرف انواع غذاها است؛ به عبارتی امنیت غذایی بیشتر بر تامین کمیت غذای لازم توجه دارد و ایمنی غذایی به کیفیت غذای تامین شده و در اختیار افراد توجه می‌کند.

سلامت مواد غذایی؛ از مزرعه تا بشقاب

تغذیه سالم به سلامت مواد اولیه به‌کار رفته شده یعنی سلامت مراحل تولید، نگهداری، تهیه، توزیع و مصرف آن بستگی دارد و لذا اصطلاح رایج در مباحث امنیت غذایی یعنی سلامت غذا از "مزرعه تا بشقاب" یا به عبارتی از تولید تا مصرف بر همین اساس مطرح می‌شود؛ اصل مهم در تولید ماده غذایی، چه محصولات کشاورزی و چه دامپروری رعایت اصول امنیت غذایی است. نکات مهمی که تحقیقات علمی آن را مطرح می‌کنند عبارتند از:

ـ نوع کود و آفت کش مورد استفاده در کشاورزی در سلامت محصولات کشاورزی اثر دارد. مصرف مواد شیمیایی به خصوص میزان بی رویه آن تهدید کننده سلامت مصرف کننده آن محصولات است و اثر سرطان زایی دارد.

ـ نوع آب مصرفی و سلامت آن در آبیاری محصولات کشاورزی مهم است. آلودگی آب به فضولات انسانی و یا صنعتی در آلودگی به خصوص سبزیجات و صیفی جات موثر است. آلودگی آب رودخانه ها و دریاچه ها و دریاها با فاضلاب صنعتی باعث آلودگی نه تنها محصولات کشاورزی بلکه آبزیان می شود و سلامت انسان با مصرف آن به خطر می افتد.

ـ کیفیت آب مشروب نیز در سلامت انسان بسیار مهم است؛ آلودگی آب مشروب و یا وجود مقادیر غیر طبیعی برخی املاح و اجزای آب مثل نیترات و فلوراید اثرات مضری بر سلامت انسان و حتی جنین دارد.

ـ نوع غذا، داروها و مکمل هایی که در پرورش ماهی و مرغ، سایر پرندگان و دامها استفاده می شود و نیز میزان سلامت این حیوانات در سلامت فراوردهای آنها شامل گوشت و شیر و تخم مرغ و لذا در سلامت مصرف کنندگان این محصولات تاثیر بسیاری دارد. مصرف بی رویه مواد شمیایی و یا هورمونی برای کاهش هزینه های تولید و افزایش کمی محصولات و عدم درمان بیماری های آنها تهدید جدی در سلامت انسان هاست که باعث ایجاد بیماری های مختلفی چون اختلالات هورمونی، جنون گاوی، آنفولانزای مرغی، تب مالت و و نیز سایر بیماری های مشترک انسان وحیوان می شود.

ـ حتی در صورت سلامت محصول تولید شده، نحوه بسته بندی، نگهداری و توزیع آنها نیز مسئله مهمی است. برای مثال نوع ماده ای که برای افزایش ماندگاری به محصولات کشاورزی زده می شود، جنس و پاکیزگی ظرف یا بسته بندی، جنس  و تمیزی بطری آب همه بر سلامت مصرف کنندگان تاثیر گذار است. سلامت این مرحله از زنجیره تولید تا مصرف مواد غذایی و به عبارتی امنیت غذایی عمدتا در حیطه مسئولیت دولتها، مسئولین دولتی و خصوصی بخش های مرتبط  و نیز صاحبان این مشاغل است. بدیهی است افزایش آگاهی و سواد بهداشتی افراد در این موارد می تواند نقش مهمی در پیشگیری و یا رفع سریعتر این تهدیدات و یا کاهش دامنه عوارض آن شود. مثلا کاهش خرید و استقبال از مواد غذایی غیر بهداشتی باعث کاهش عرضه و اصلاح محصول خواهد شد.

چالش‌های افزایش تولید مواد غذایی

جمعیت جهان در سال 1980، 4/4 میلیارد نفر بوده است در حالیکه این میزان در سال 2000، به 6 میلیارد نفر رسیده است و انتظار می‌رود در سال 2025 جمعیت جهان به 8 میلیارد نفر برسد؛ رشد سریع جمعیت جوامع بشری و افزایش تقاضا برای مواد غذایی موجب تحول شگرف در کشاورزی سنتی شد، به‌گونه‌ای که با افزایش روز‌افزون جمعیت و نیاز به مواد غذایی بیشتر و همچنین با توسعه علم و فناوری، رویکرد بشر به نهادهای غیر طبیعی و اغلب شیمیایی برای افزایش تولید محصولات کشاورزی گسترش فراوانی پیدا کرده است. در این راستا، استفاده از انواع کودها، سموم شیمیایی و کاشت انواع پر محصول گونه های زراعی و باغی موجب افزایش محصولات کشاورزی شد.

برطبق آمار، در ایران سالانه بیش از 27 هزار تن آفت کش شیمیایی مصرف می شود همچنین در یک دهه گذشته میزان مصرف کودهای شیمیایی از 2.4 میلیون تن درسال 1378 به 3.3 میلیون تن در سال 1387 افزایش یافته است اما این افزایش تولید با مشکل‌های زیست محیطی  متعددی مانند آلودگی منابع آب و خاک، بروز آفات و بیماری های جدید و همچنین مشکل های برای انسان ها مانند بروز سوء تغذیه و بیماری های مختلف در اثر کاهش کیفیت مواد غذایی همراه بوده است.

بر طبق برآوردهای سازمان جهانی بهداشت سالیانه دست کم 3 میلیون نفر کارگر کشاورزی مسموم می‌شوند و در حدود 20 هزار نفر از آن‌ها می‌میرند؛ این نگرانی‌ها بسیاری از محققان را بر آن داشت تا با نگاهی عمیق تر به فعالیت های کشاورزی بنگرند و با ارائه تدابیری مانند کشاورزی پایدار که همراه با حفاظت از زمین، آب و ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری است و تخریب زیست محیطی به همراه ندارد؛ در رهیافت کشاورزی پایدار، سعی بر رفع نیازهای انسان و عدالت اجتماعی، با اصل قرار دادن پایداری منابع است؛ در این میان کشاورزی ارگانیک و تولید محصولات ارگانیک یکی از راهبردهای دستیابی به توسعه کشاورزی پایدار و سلامت جامعه است.

کشاورزی ارگانیک

رشد جمعیت از یک سو و محدودیت رو به رشد عوامل و منابع محصولات کشاورزی مانند زمین، آب و غیره از سوی دیگر و نیز تلاش افراد به منظور تولید محصولی سالم و دستیابی به توسعه پایدار، مقوله تولید محصولات ارگانیک را مطرح ساخته است.

کشاورزی ارگانیک یک سیستم مدیریتی جامع گراست که موجب بهبود سلامت کشت بوم‌ها (تنوع زیستی، چرخه های زیستی و فعالیت زیستی خاک ) می‌شود؛ در کشاورزی ارگانیک به جای کاربرد نهاده‌های برون مزرعه‌ای (کودها وسموم شیمیایی) با استفاده از عملیات مدیریتی (مدیریت تولید محصولات ایمن ارگانیک ) که باعث تقویت و توسعه سلامت اکوسیستم‌های زیستی، چرخه‌های زیستی و فعالیت بیولوژیکی خاک می‌شود تأکید می‌کند که این عملیات مدیریتی بر اساس زیست بوم زراعی، حاصل خیزی خاک، سلامت گیاه، عدم مصرف مواد شیمیایی مصنوعی و انطباق با ساختارهای اقتصادی، زیست محیطی، فنی، بهداشتی و اجتماعی درهر منطقه تأکید دارد.

چهار اصل کشاورزی ارگانیک

- اصل سلامت: کشاورزی ارگانیک باید سلامت انسان، جانوران، گیاهان، خاک و در مجموع کره زمین را به صورت یکپارچه و بعنوان یک کلیت غیر قابل تفکیک مد نظر قرار داده و در راستای حفاظت از آن بکوشد.

- اصل مراقبت: کشاورزی ارگانیک باید سلامت و رفاه نسل حاضر را با احساس مسئولیت و رعایت احتیاط های لازم در راستای حفظ محیط زیست و اکوسیستم برای نسل های آینده، تأمین کند، به عبارت دیگر آینده کره زمین را فدای نسل امروز  نکند.

- اصل اکولوژی: کشاورزی ارگانیک باید براساس اکوسیستم های طبیعی و منطبق با کارکرد چرخه های آن طراحی شود، به طوری که موجب تقویت اکوسیستم های طبیعی گشته، با ایجاد زیستگاهها و تقویت تنوع زیستی به تعادل اکولوژیکی کمک کند.

- اصل انصاف: تاکیدات این اصل بر این است که آنهایی که درگیر کشاورزی ارگانیک شده‌اند باید روابط انسانی را به طریقی هدایت نمایند که در تمام سطوح از رعایت عدالت و انصاف برای تمام اعضا دست‌اندرکار، کشاورزان، کارگرها، فرآوری‌کنندگان، تجاری مصرف کنندگان اطمینان حاصل کنند.

چه محصولاتی "ارگانیک" هستند؟

1.باید از بذر و مواد گیاهی ارگانیک استفاده شود.

2. اگر بذر و مواد گیاهی ارگانیک در دسترس نباشد باید از بذر رایج که در کشاورزی ارگانیک ممنوع نیست استفاده کرد.

3. از کودها باید به شکلی استفاده شود که از خاک، آب و تنوع زیستی حفاظت کنند.

4. مصرف کودهای آلی دارای فضولات انسانی در محصولاتی که برای تغذیه انسان‌ها استفاده می‌شود ممنوع است و چنانچه نکات بهداشتی (جداسازی فضولات انسانی از زبالۀ خانگی و صنعتی که خطر آلودگی شیمیایی دارند و همچنین برای حذف احتمال خطر آفات، انگل ها و میکروارگانیسم های بیماری زا به اندازه کافی پالایش شده باشند) این کودها تحت سازمان وضع کننده استاندارد بررسی شود امکان استفاده از این کودها هست  (21-19).

5. کاربرد نیترات و تمام انواع کودهای  نیتروژن دار مصنوعی، مانند اوره ممنوع است.

6. روش‌های فیزیکی کنترل آفات بیماری‌ها و علف‌های هرز از طریق حرارت در کشاورزی ارگانیک مجاز است.   

7. کشاورز باید برای جلوگیری از آلودگی‌های مزرعه ارگانیک از موانع فیزیکی و مناطق محافظ (با حصارکشی محوطه کشاورزی از ورود حیوانات مزرعه به محل کشاورزی جلوگیری شود) استفاده کند.

 8. تمام تجهیزات و ماشین‌آلات فرایندهای کشاورزی ارگانیک پیش از استفاده در مزارع ارگانیک باید از تمام موادی که احتمال آلودگی دارند، پاک شوند.

چالش‌های تولید محصول ارگانیک

تولید محصولات ارگانیک با چالش‌هایی همراه است از جمله اینکه تولید آنها نسبت به محصولات کشاورزی متعارف پرهزینه‌تر است لذا قیمت بالاتری نسبت به محصولات عادی دارند؛ در نتیجه در شرایط حال حاضر کشورمان که سرمایه‌گذاری خاصی از سوی نهادهای مسئول برای کشت و توسعه محصولات ارگانیک صورت نگرفته است، تولید و عرضه محصولات ارگانیک محدود و نهایتا دسترسی به آنها در مقایسه با محصولات عادی سخت‌تر است.

به علاوه ممکن  است مصرف‌کنندگان به علت نداشتن آگاهی و مهارت در شناسایی محصولات ارگانیک نسبت به این محصولات اطمینان کافی نداشته باشند.