آوای نشاط: اگرچه تحلیلگران امنیتی یکی از ابرچالش‌های نیم‌قرن پیش‌روی ایران را مساله آب عنوان می‌کنند، اما به نظر می‌آید این چالش همین حالا هم تا اندازه‌ای سربرآورده و کار به بحث درباره احتمال جیره‌بندی آب در آینده نزدیک هم رسیده است؛ موضوعی که البته در صورت کاهش مصرف شهروندان یا افزایش بارندگی ممکن است به امسال نرسد یا دست‌کم تا پیش از تابستان پیش‌رو در حالت بحرانی نمایان نشود.
فارغ از اینکه چند ماه پیش‌رو چگونه سپری شود، آمار رسمی می‌گوید که ذخیره سدها و همچنین میزان بارندگی کاهش چشمگیر داشته و در صورت ادامه همین وضعیت، جیره‌بندی آب در برخی شهر‌ها گزینه محتمل خواهد بود.
در این بین البته شیوه و راهکار‌های مدیریتی برای کنترل مصرف یا کاهش پرتی آب هم یکی از گزینه‌های مدنظر مسوولان است که در چند ماه گذشته هم شدت گرفته و شاهد نوسازی برخی خطوط انتقال آب یا قطع آب باغ‌ویلا‌ها بوده‌ایم.
این توضیحات خلاصه درباره شرایط کنونی، چند پرسش اساسی را به میان می‌کشد که چگونه وضعیت آب ایران به چنین شرایطی رسید و حالا چه راه‌حلی برای گذر از این چالش وجود دارد؟
شرایط آب تهران؛ جیره‌بندی در راه است؟
برخی شهروندان تهرانی مانند ساکنان مرکز ایران در چند روز گذشته پیامک‌هایی مبنی بر لزوم همکاری در زمینه کاهش مصرف آب دریافت کرده‌اند که اگرچه در این پیام‌ها از جیره‌بندی سخنی به میان نیامد، اما روند اخبار و اظهارات به‌گونه‌ای بود که این نگرانی را در سطح عمومی ایجاد کرده است.
این نگرانی البته با واقعیت موجود هم تا اندازه‌ای همخوان است و دست‌کم شرایط سد‌های تامین‌کننده آب تهران، چندان امیدوارکننده نیست. بر اساس آخرین اخبار رسمی، سد‌های پنج‌گانه تامین‌کننده آب تهران یعنی امیرکبیر، لتیان، ماملو، لار و طالقان وضعیت نگران‌کننده‌ای دارند؛ ذخیره آب سد ماملو با کاهش ۷۰ درصدی نسبت به میانگین سال گذشته مواجه شده و در حالی که حجم مفید مخزن این سد که ۲۲۲ میلیون مترمکعب است، همین حالا تنها ۴۶ میلیون مترمکعب آب دارد.
بر اساس آمار رسمی، سد امیرکبیر هم این روز‌ها کاهش ۵۰ متری سطح آب نسبت به تراز بیشترین بهره‌برداری را تجربه می‌کند. سد طالقان و لار هم به ترتیب با کاهش ۳۳ و ۶۰ درصدی ذخیره آب نسبت به میانگین پنج ساله مواجه است.
این آمار به خوبی شرایط نگران‌کننده این روز‌های آب تهران را توصیف می‌کند که البته کاهش شدید بارندگی هم این چالش را دوچندان کرده تا جایی که حالا نزدیک به نیمی از مصرف آب تهرانی‌ها را منابع زیرزمینی شکل داده است.
علاوه بر این، سخنان «فیروز قاسم‌زاده»، سخنگوی صنعت آب که پیش‌تر در «اعتماد» منتشر شده هم از کاهش ۷۰ درصدی بارندگی تهران حکایت دارد: «بر اساس ایستگاه‌های وزارت نیرو میزان دریافت آب‌های جاری ۲۸ میلیمتر است که در مقایسه با متوسط بلندمدت نیم قرن گذشته، ۱۶ درصد کاهش بارندگی رخ داده است. در حال حاضر ۳۸درصد سد‌های ایران پر هستند. این عدد معادل ۱۸ میلیارد مترمکعب آب است.
اما نکته این است که میزان انباشت آب مخازن سدها فقط ۲ درصد نسبت به سال گذشته رشد داشته است. سد‌های مهم از ۱۰ تا ۷۰ درصد پرشدگی داشته‌اند؛ اما تهران با کاهش ۷۰ درصدی بارندگی روبه‌رو است. عددی که نسبت به سال گذشته ۲۱ درصد بیشتر شده است.»
این اعداد و ارقام اگرچه به خوبی شرایط بغرنج این روز‌های آب تهران را تشریح می‌کند، اما منابعی در وزارت نیرو به «اعتماد» گفته‌اند که همچنان برنامه‌ای برای جیره‌بندی آب وجود ندارد؛ بر اساس این توضیحات، تلاش مسوولان در آبفای کشوری و همچنین آبفای تهران بر این است که با کمک و همراهی مردم یعنی کاهش مصرف، این روز‌ها را پشت سر بگذرانند.
آن‌ها البته به داده‌های هواشناسی و احتمال افزایش بارندگی در روز‌های باقیمانده از پاییز و به خصوص زمستان پیش‌رو امیدوارند. آن‌طور که منابعی در وزارت نیرو به «اعتماد» می‌گویند، اگر تهرانی‌ها در روز‌های پیش‌رو با کاهش مصرف همراه این وزارتخانه شوند، قطع آب به صورت گسترده یا حتی جیره‌بندی رخ نخواهد داد.
نگرانی درباره وضعیت آب پایتخت ایران، احتمال جیره‌بندی یا قطع آب و همچنین اندیشیدن به راهکاری به نام کاهش مصرف شهروندان البته در حالی است که بیش از نصف خانوار‌های تهران قبض ۱۰هزار تومانی و پایین‌تر پرداخت می‌کنند؛ این آمار را معاون بهره‌برداری شرکت آب و فاضلاب کشور مطرح می‌کند و در این باره می‌گوید: «یکی از مسائل مرتبط با حوزه مصرف آب، اقتصاد آن است که البته در حال حاضر تاکید بر کاهش مصرف است و نه بحث بهینه و واقعی‌سازی هزینه آب. همه می‌دانیم که امروزه و در زندگی روزمره هدررفت آب زیاد است. همین حالا ۵۶ درصد مشترکین آب تهران زیر ۱۰ هزار تومان برای مصرف زیر سرانه ماهانه قبض آب پرداخت می‌کنند در حالی که قیمت هر مترمکعب ۲۵۰۰ تومان است، اما در بخش خانگی با قیمت ۷۰۰ تومان فروخته می‌شود. این یک واقعیت است که آب در یک شرایط بحرانی است و باید سیاست‌ها به شکلی وضع شود که بدمصرفی و هدررفت آب به حداقل برسد.»
«هاشم امینی» همچنین درباره راهکار‌های پیش‌رو هم می‌گوید: «اصلاح الگوی مصرف آب یک راهکار جدی است که نه تنها در تهران بلکه در تمام کشور باید اجرایی شود. تجربه دیگر استان‌ها هم ممکن است به کمک تهران یا بقیه نقاط کشور بیاید. مثلا در اصفهان تجربه کاهنده آب را داریم که استفاده از این تجهیزات کاهنده می‌تواند راهکاری برای برخی دیگر از نقاط کشور مانند تهران هم باشد.»
راهکار موقت: مدیریت پرمصرف‌ها
مساله و نگرانی درباره آب البته مختص به تهران نیست و همین حالا چندین کلانشهر و استان شرایط بغرنج‌تری را تجربه می‌کنند. علاوه بر این سربرآوردن این مساله اگرچه در یک دهه گذشته بار‌ها محل بحث و بررسی بوده، اما به نظر می‌آید برخی راهکار‌ها برای کاهش مصرف چندان جدی گرفته نشده یا به صورت کامل اجرا نشده است.
گفتگو با مسوولان حوزه آب و نیرو در استان‌های مختلف هم این موضوع را تایید می‌کند اگرچه در چندماه گذشته شاهد قطع آب برخی باغ‌ویلا‌ها و انشعاب‌های غیرمجاز بوده‌ایم. در تازه‌ترین خبر مدیرکل آبفا مازندران در گفتگو با «اعتماد» از شناسایی ۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز آب در مازندران خبر می‌دهد.
«بهزاد برارزاده» در این باره می‌گوید: «یکی از مواردی که در استان مازندران هم وجود دارد، انشعاب‌های غیرمجاز است. در مازندران ما با پیگیری‌های مکرری که برای شناسایی انجام دادیم، به مراحل خوبی رسیدیم.» آن‌طور که مدیرکل آبفا مازندران می‌گوید از سال ۹۹ تاکنون بیش از ۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز در این استان شناسایی شده است: «۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز را شناسایی و تعدادی را قطع کردیم، اما در برخی موارد نمی‌توان ورود کرد، چون اصلا ویلا غیرمجاز ساخته شده و دادستان به ما اجازه قانونی کردن این انشعابات را نمی‌دهد که ما با این موضوع مشکل داریم. یا حتی درباره حفظ حقوق بیت‌المال ما رسما اعلام کردیم که در برخی مناطق خود شورا یا دهیار‌ها تلاش و پیگیری می‌کنند که این انشعاب‌های غیرمجاز فعال شود یا پس از قطع کردن آن را فعال می‌کنند. اینجا باید تعیین‌تکلیف انجام شود؛ این ۱۲ هزار انشعاب غیرمجاز که در حال استفاده از بیت‌المال هستند و هیچ هزینه‌ای هم پرداخت نمی‌کنند.»
نکته مهم دیگر، اما برداشت‌های غیرمجاز آب در بسیاری از مناطق کشور است که این موضوع در استان مازندران حدود ۱۵درصد کل آب این استان است.
برارزاده در این باره هم می‌گوید: «ما هم در مازندران این موارد و بحث برداشت‌های غیرمجاز را داشتیم ولی همه را قطع کردیم؛ اقامتگاه‌های غیردایم را شناسایی کردیم، ما ۱۸۵ هزار مشترک انشعاب غیردایم در مازندران داریم که مستعد این است که در این باره فکر انجام شود و کاری متفاوت انجام شود.
نحوه برخورد ابتدا تذکر، برخورد قانونی و سوم هم قطع انشعاب غیرقانونی بود. به‌طور کلی پرتی آب در استان مازندران ۲۹ درصد است که ۱۴ درصد ظاهری مانند شکستگی است و ۱۵ درصد هم انشعاب غیرمجاز است.»
این توضیحات درباره برداشت‌های غیرمجاز آب در مازندران درحالی است که پیش‌تر هم مدیرعامل آبفای مشهد از قطع ۴هزار انشعاب آب باغ‌ویلا در این شهر خبر داده بود.
«حسین اسماعیلیان» در توضیح این موضوع گفته بود: «یکی از مسائل مشهد در حوزه آب باغ‌ویلا‌ها هستند که گا‌ها خطوط چند ده کیلومتری دارند و این روند یکی از جدی‌ترین معضلات آب مشهد است. سال گذشته بیش از ۱۰ هزار انشعاب غیرمجاز تعیین تکلیف شد که اکثرا باغ‌ویلا بوده است. باورش سخت است، اما صد متر حفاری می‌کنند و در زیرزمین انشعاب می‌گیرند. سال گذشته ما ۴ هزار انشعاب باغ‌ویلا را قطع کردیم.»
اهمیت این اقدام زمانی بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم هر باغ‌ویلا شش و نیم برابر خانه عادی مصرف آب دارد. این آمار و اطلاعات درباره تهران، مازندران و خراسان رضوی، تا اندازه‌ای درباره بسیاری دیگر از استان‌ها هم صادق است اگرچه در برخی مناطق حتی شرایط بحرانی‌تر هم هست؛ آماری که به خوبی از ضرورت عزم جدی مردم و مسوولان برای گذر کوتاه‌مدت از این بحران و در مرحله بعد هم پیدا کردن راه‌حل‌های اساسی برای آینده حکایت دارد.
