آوای نشاط: شهر تهران سال‌های متعددی است که با پدیده آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کند و میزبان آلاینده‌ها و ذرات معلقی است که با تیره کردن آسمان شهر، نفس کشیدن را برای شهروندان دشوار می‌کنند. طبق گزارش مرکز کنترل کیفیت هوای تهران، از ابتدا تا پایان دی‌ماه امسال، ما ۱۲ روز هوای ناسالم، ۷ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و تنها ۱۱ روز قابل قبول از لحاظ کیفیت هوا را در تهران شاهد بوده‌ایم و این در حالی است که تهران طی یک ماه اخیر، مطلقاً هیچ روز پاک و سالمی را پشت‌سر نگذاشته است.
طی دو سه سال اخیر تا کنون، مسئله مازوت‌سوزی به عنوان یکی از علل آلودگی مضاعف هوای تهران مطرح شد؛ اما صحت این موضوع کماکان در هاله‌ای از ابهام است. عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، اخیراً از افزایش ۵ برابری میزان دی‌اکسید گوگرد در هوای شهر تهران خبر داد و علت آن را استفاده برخی صنایع از سوخت‌های سنگین حاوی مقادیر بالای گوگرد دانست. اما داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، مدتی قبل با تکذیب این موضوع در گفت‌وگو با خبرآنلاین گفت: «در بازه زمانی ۲۲ تا ۲۶ آذر، شاخص دی‌اکسید گوگرد در ایستگاه‌ها افزایشی بود، اما صرفاً در برخی ایستگاه‌ها این شاخص در شرایط ناسالم و عبور از عدد ۱۰۰ قرار گرفت.» به باور او، مازوت‌سوزی نمی‌تواند دلیل این اتفاق باشد، چراکه امکان استفاده از مازوت در شهر تهران وجود ندارد.
گفته شده در سایر استان‌ها همچون مشهد، همدان، تبریز، سیستان و بلوچستان، اصفهان، البرز، قزوین و بندرعباس نیروگاه‌هایی وجود دارند که از مازوت به عنوان سوخت صنایع خود استفاده می‌کنند و گل‌علیزاده (در گفت‌وگو با ایسنا) در این‌باره صراحتاً اعلام کرده است: «ما هیچ‌وقت مازوت‌سوزی در کشور را تکذیب نکردیم، تنها مازوت‌سوزی در تهران را تکذیب می‌کنیم چرا که واقعاً چنین چیزی وجود ندارد.»
با نگاهی به داده‌های چند سال اخیر، می‌توان دریافت که سطح آلودگی در تهران نسبتاً ثابت مانده است. این سطوح از آلودگی هوا، گروه‌های حساسی چون کودکان خردسال، افراد مسن، کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند و یا افرادی را که به آلاینده‌های شیمیایی حساسیت دارند، در معرض خطر قرار می‌دهد.
حمل و نقل فرسوده، دلیل هوای آلوده
بر اساس اطلاعات موجود در سایت کنترل کیفیت هوا (IQAir)، آلودگی تهران از چند منبع نشأت می‌گیرد؛ مقدار زیادی از این آلودگی مستقیماً از به‌کارگیری وسایل نقلیه فرسوده و استفاده از سوخت‌های نامرغوب و بی‌کیفیت ناشی می‌شود.
همانطور که معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در دولت‌های اصلاحات و اعتدال، در گفت‌وگوی خود با خبرآنلاین، عقب‌ماندگی در حوزه حمل و نقل عمومی را یکی از دلایل آلوگی هوا دانسته و اشاره کرده بود: «حمل و نقل عمومی با سرعت کافی، نوسازی و توسعه پیدا نکرده و با فرض اینکه تهران به ۱۲ هزار اتوبوس نیاز دارد و اتوبوس‌های فعال پاسخگوی نیازهای شهری نیستند، بسیاری از اتوبوس‌های موجود نیز بسیار فرسوده‌اند.»
طبق مصوبات دولت، در خصوص ورود اتوبوس‌های دیزلی به شهر ممنوعیت وجود دارد؛ سوخت مصرفی این اتوبوس‌ها گازوئیل است و سوزاندن گازوئیل، موجب آلودگی در سطوح گسترده و آزادسازی ذرات و آلاینده‌های دیگر می‌شود. اما با این حال و بر اساس آمارهای سال گذشته، هر شب حدود ۱۰ هزار کامیون وارد شهر تهران می‌شود.
با در نظر گرفتن ضریب سوخت، مشخص است که بسیاری از خودروهای جاده‌ای نیز اغلب قدیمی هستند و طبیعی است که با گذشت زمان، استانداردهای لازم در آنها افت پیدا کند.
ابتکار همچنین می‌گوید: «در دولت یازدهم با همکاری که وزارت نفت، وضعیت گازوئیل اصلاح شد و ۵۰۰۰ پی پی ام و یا همان ۵۰۰۰ قسمت در میلیون بود که این میزان را به ۵۰ پی پی ام رساندیم، ولی الان ظاهرا مجددا بالا رفته و گزارش‌هایی که امروز هم وجود دارد، بسیار نگران‌کننده است. به همین دلیل است که مساله بودجه و نوسازی فرآیند پالایشگاه‌ها و بهبود عملکردها مهم است.»
سوخت نامرغوب، مولّد ذرات آلاینده در هوا
گفته می‌شود گازوئیلی که برای خارج از شهر تهران استفاده می‌شود، معمولاً از استانداردهای لازم برخوردار نیست. با استناد بر داده‌های منبع تخصصی IQAir در خصوص پایش کیفیت هوای تهران، صرف‌نظر از دلایل ژئوپلیتیکی دخیل در این موضوع، تحریم‌های بین‌المللی شرایطی را به وجود آورده که پالایشگاه‌های ایران را به استفاده از سوخت‌هایی با کیفیتِ پایین‌تر از حدنصابِ بین‌المللی وا داشته است.
حسین شهیدی، مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، نیز پیش‌تر در همین‌باره و در گفت‌وگو با خبرآنلاین گفته بود: «مسئولان می‌گویند در تهران از سوخت مازوت استفاده نمی‌شود اما اثرات منفی گازوئیلی که استفاده می‌کنند، کمتر از مازوت نیست. گازوئیلی که در حال حاضر برای خارج از شهر تهران استفاده می‌شود معمولاً استانداردهای لازم را ندارد.»
به گفته شهیدی، محتوای گوگرد گازوئیلی که در تهران استفاده می‌شود زیر ۵۰ PPM است، اما گازوئیلی که مورداستفاده کارخانه‌هاست، مقدار گوگرد بیشتری دارد و حتی میزان آن به ۷ هزار PPM هم می‌رسد. به نظر می‌رسد که عامل افزایش گوگرد در هوا که منجر به این سطح از آلودگی شده، مربوط به مشکلات جانبی گازوئیل (اعم از کیفیت آن) است.
در اوایل دهه ۱۹۷۰، سازمان حفاظت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا (EPA) شش آلاینده اصلی هوا را فهرست کرد که بر کیفیت هوا تأثیر داشتند و محدودیت‌هایی برای غلظت این آلاینده‌ها تعیین کرد. این شش آلاینده عبارتند از: ازن (O۳)، ذرات معلق (PM ۲.۵ و PM ۱۰)، مونوکسید کربن (CO)، دی اکسید گوگرد (SO۲)، دی اکسید نیتروژن (NO۲) و سرب (Pb).
طبق گفته رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، طی یک ماه اخیر، تهران افزایش ۳ تا ۵ برابری دی اکسید گوگرد را در هوای خود تجربه کرده است. مقدار گوگرد در سوخت‌ها و فرآورده‌های نفتی با هم متفاوت است؛ نفت کوره یا مازوت بین ۲/۵ تا ۳/۵ درصد، گازوئیل بین ۰/۵ تا ۱ درصد و زغال‌سنگ بین ۰/۱ تا ۴ درصد گوگرد دارد. این آلاینده‌ها اغلب از نیروگاه‌های زغال‌سنگ، نیروگاه‌ها، کارخانه‌های صنعتی و حتی وسایل نقلیه جاده‌ای (مانند کامیون‌ها) ناشی می‌شوند.
موضوع بهره‌گیری از سوخت‌های بی‌کیفیت و به‌کارگیری وسایل نقلیه فرسوده منجر به تولید مقادیر زیادی دود و ذرات آلاینده در هوا می‌شود. از طرفی، تعداد زیادی کارخانه صنعتی در مجاورت محدوده شهر تهران وجود دارد که بسیاری از آنها از سوخت‌های سنگین فسیلی برای ماشین‌آلات خود استفاده می‌کنند. هرکدام از این عوامل به نوع خود در افزایش سطح آلودگی هوا در تمام طول سال نقش دارند.
