آوای نشاط: کودتای ۲۸ مرداد از وقایع تاریخی مهم دوره معاصر است که نقش زیادی در تغییر حوادث بعد از خود داشت. با شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد، استقلال سیاسی که مصدق سال‌ها با تلاش سیاسی خود به دست آورده بود، از بین رفت.
خلاصه‌ای از کودتای ۲۸ مرداد
در زمان نخست‌وزیری مصدق، او با طرح ملی کردن صنعت نفت و سیاست موازنه منفی که در زمینه امتیاز دادن به دولت‌های خارجی در پیش گرفت، مغضوب دولت‌هایی شد که تا پیش از آن، از ایران امتیاز می‌گرفتند. طرح ملی شدن صنعت نفت توسط مصدق، دولت انگلستان را بیشتر از هر دولتی آزرد و انگلیس، موضع خصمانه‌ای نسبت به ایران به خود گرفت.
انگلیس به‌دنبال این بود که از طریق طراحی کودتا با کنار گذاشتن مصدق، به اهداف خود دست پیدا کند؛ اما به‌تنهایی نمی‌توانست او را کنار بگذارد. انگلیس چندین بار با آمریکا وارد مذاکرده شد تا نظر او را به خود جلب کند؛ اما هر بار موفق نمی‌شد. با روی کار آمدن آیزنهاور در پاییز ۱۳۳۱، انگلستان توانست دولت آمریکا را نیز با خود همراه کند.
آیزنهاور، «دالس» را به‌عنوان وزیر خارجه خود انتخاب کرد. دالس جزو کسانی بود که اعتقاد داشت اگر جلوی اوضاع موجود در ایران گرفته نشود، به یک کشور کمونیستی تبدیل می‌شود. آمریکا بعد از قیام ۳۰ تیر از اینکه حزب توده اوضاع ایران را به دست بگیرد، هراس داشت؛ همین هراس سبب شد که با انگلستان در طراحی و اجرای کودتای ۲۸ مرداد همراه شود.
برخی از مورخان آمریکایی از جمله ویلبر که در سازمان سیا بوده است، ترس آمریکا از کمونیسم را دلیل همراهی این کشور با انگلستان دانسته است. آیزنهاور تلاش کرد تا اختلافات بین دولت آمریکا و مصدق را با گفت‌وگو حل و فصل کند. او در نشستی که در سال ۱۹۵۳ در شورای امنیت داشت، موضع مستقل آمریکا در برابر ایران را اعلام کرد. پس از آن، آیزنهاور وارد مذاکره با مصدق شد و پیشنهاد وام ۱۰۰ میلیون دلاری را به ایران داد؛ اما مصدق آن را نپذیرفت.
عدم همراهی مصدق با آیزنهاور، سبب شد که گفتگوهای آن‌ها نافرجام بماند و آمریکا تغییر موضع بدهد و با انگلستان همراه شود. آمریکا با انگلیس یک صدا شد و به سازمان سیا اختیار تام برای اجرای کودتای ۲۸ مرداد داده شد. دولت آمریکا هزینه یک میلیون دلاری برای سرنگونی مصدق تعیین کرد و آن را در اختیار سازمان سیا قرار داد. سازمان سیا تحقیقاتی پیرامون اوضاع ایران انجام داد و سرلشکر زاهدی را بهترین گزینه برای جایگزینی مصدق معرفی کرد.
کودتا قرار بود در ۲۵ مرداد انجام شود؛ اما با در دست گرفتن ابتکار عمل توسط نیروهای ارتشی طرفدار مصدق در ۲۵ مرداد، کودتا در ۲۸ مرداد رخ داد. برای طرح نهایی کودتا، سرلشکر زاهدی یک دبیرخانه نظامی مشخص کرد و یک افسر را با تایید دو دولت خارجی، در راس آن قرار داد. قرار بر این بود که قبل از کودتای ۲۸ مرداد، ارتش، مصدق و یاران او که اغلب از حزب توده بودند و تعداد آن‌ها ۱۰۰ نفر بود را دستگیر کنند و بعد از آن، ارتش شهربانی و ژاندارمری و مراکز رادیو و مخابرات و... را تصرف کند.
همه چیز برای اجرای کودتای ۲۸ مرداد آماده بود و تنها جلب رضایت محمدرضا پهلوی، شاه ایران با طرح کودتا لازم بود. برای جلب رضایت شاه جهت امضای دستور عزل مصدق، از اشرف پهلوی و شوارتسکف استفاده شد. مقداری از پول‌های سیا به مخالفان مصدق داده شد تا علیه مصدق، شورش به راه بیندازند. روزولت یک ماه پیش از کودتای ۲۸ مرداد به تهران آمد تا رضایت محمدرضا پهلوی را برای عزل مصدق جلب کند. روزولت شاه را تهدید به امضای طرح کودتا کرد و محمدرضا شاه آن را امضا کرد. محمدرضاشاه فرمان عزل مصدق و نخست‌وزیری زاهدی را امضا کرد.
پول‌های پخش‌شده بین اوباش برای زمینه‌سازی طرح کودتا بود. شورش‌هایی به راه افتاد تا بی‌ثباتی دولت مصدق را نشان دهد. سازمان سیا نیز برای خرید نماینده‌های مجلس، مبلغی را هزینه کرد تا در روزنامه‌ها، مقالاتی بر عیله دولت او بنویسند. مصدق از نفوذ سیا در مجلس مطلع شد و تلاش کرد برای پیشگیری از این حادثه، مجلس را منحل کند. مصدق به گمان اینکه طرح برکناری او از طریق تایید نمایندگان مجلس انجام می‌شود، مجلس را منحل کرد. در حالی که طرح کنار گذاشتن مصدق با امضای شاه انجام شد.
سرهنگ نصیری در روز ۲۴ مرداد پس از سخنرانی که داشت، مصدق را دلیل ایجاد آشوب‌ها دانست و سپس ابتدا همراهان او را دستگیر کرد و سپس با حکم شاه برای دستگیری مصدق به خانه او رفت. بعد از دستگیری مصدق، نیروهای وفادار او اوضاع را در دست گرفتند و نیروهای حکومتی را خلع سلاح کردند. محمدرضا شاه با شنیدن این خبر از کشور خارج شد و به عراق رفت.
طرح کودتا در روز ۲۵ مرداد شکست خورد؛ اما طراحان کودتا از پای ننشستند و کودتای ۲۸ مرداد را رقم زدند. سه روز بعد، صبح روز ۲۸ مرداد، افرادی در خیابان جمع شدند و فریاد مرگ بر مصدق دادند. جمعی از اوباش با آن‌ها همراه شدند و ادارات را تصرف کردند. پس از آن به خانه مصدق حمله و او را دستگیر کردند. با دستگیری مصدق، دولت او سقوط کرد و مصدق از سر راه دست‌یابی انگلیس و امریکا به اهدافشان برداشته شد.
نقش آمریکا و انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد
با روی کار آمدن دموکرات‌ها در انگلیس، سیاست آمریکا که بر حل مسئله نفت به‌صورت دموکراتیک استوار بود، در راس کار قرار گرفت. برخلاف آمریکا، انگلستان اقدام نظامی را راه حلی برای خاتمه دادن به مسئله نفت می‌دانست و سعی داشت آمریکا را نیز با خود همراه کند. ترومن با اقدام نظامی علیه ایران مخالف بود؛ چون آن را منجر به دست درازی روس‌ها می‌دانست.
بعد از ترومن، آیزنهاور در انتخابات آمریکا پیروز شد. اگرچه آیزنهاور از جمهوری‌خواهان بود؛ اما مصدق را تنها روزنه توفیق غرب می‌دانست. دولت انگلیس تلاش زیادی برای تغییر نظر آیزنهاور انجام داد. انگلستان تلاش کرد تا خطر کمونیسم در ایران را برای آیزنهاور پررنگ کند و به او بقبولاند که تنها راه‌حل مسئله نفت، کنار گذاشتن دولت مصدق است.
مصدق پیش‌تر اعلام کرده بود که هر نوع پیشنهادی که دولت‌های خارجی در چارچوب قانون ملی صنعت نفت ارائه دهند، از آن استقبال می‌کند؛ اما آمریکا و انگلیس حاضر به پذیرش نظر مصدق نبودند. با این اوضاع، دولت آمریکا مذاکره با مصدق را بی‌نتیجه دید و تغییر موضع داد و تصمیم گرفت با دولت انگلستان همراه شود.
در پایان دهه ۴۰ حزب توده در ایران شروع به فعالیت کرد. این حزب، پشتیبانی روسیه را داشت؛ اما هنوز آن‌قدر قوی نبود که آمریکایی‌ها گمان می‌کردند بر کشور مسلط شود. مقامات آمریکایی بر این عقیده بودند که اگر حزب توده قدرت بگیرد، کمونیست‌ها قدرت سیاسی ایران را به دست می‌گیرند و شوروی عملا بر اوضاع ایران مسلط می‌شود. این زمان، قدرت‌های بزرگ آمریکا و روسیه در جنگ سرد بودند و هر یک بیم آن را داشت که دیگری کشور و سرزمین مورد نظر او را زیر سلطه خود بگیرد.
بررسی اسناد این دوره نشان می‌دهد که در مطبوعات و مقالات آن زمان، قوت گرفتن فعالیت‌های حزب توده در ایران، بی‌تفاوتی دولت ایران نسبت به این موضوع، نگرانی آمریکا را به‌دنبال داشته است. نگاهی به اسناد سازمان سیا نشان می‌دهد که این سازمان، حزب توده را برای دولت ایران، خطرناک نمی‌دانست و آن را خطری برای از دست رفتن امنیت و آشفتگی اوضاع قلمداد می‌کرد.
دولت بریتانیا طراح اصلی کودتای ۲۸ مرداد بود و آمریکا نقش موثری برای به ثمر رساندن این طرح داشت. اگر کمک‌های آمریکا نبود، انگلستان هرگز به‌تنهایی نمی‌توانست از عهده کار بربیاید. برخی بر این عقیده‌اند که طرح کودتای ۲۸ مرداد را آمریکا ریخت و بعد به‌وسیله سازمان سیا مصدق را سرنگون کرد. این نظر اغراق‌آمیز است؛ چون هر دو دولت با همکاری هم کار را پیش می‌بردند؛ اما هزینه و تامین مالی کودتای ۲۸ مرداد را دولت آمریکا و سازمان سیا بر عهده گرفت. در اسنادی که بعدها منتشر شد، مشخص شد که تمامی مبلغ یک میلیون دلار که برای هزینه سرنگونی دولت مصدق در نظر گرفته شده بود، خرج نشد. هزینه‌ای که خرج شد برای شکل دادن به تظاهرات صوری بود و بیشتر این مبلغ، بعد از کودتا به شاه ایران داده شد.
عامل اجرای کودتای ۲۸ مرداد
عامل اجرای کودتای ۲۸ مرداد در ایران، سازمان سیا بود. سازمان سیا وضعیت موجود ایران را مطالعه کرد و در ۲۸ فروردین ۱۳۳۲ گزارشی از آن را ارائه داد. سازمان سیا در این گزارش، اجرای طرح کودتا را شدنی دانست و زاهدی را به‌عنوان فردی شجاع و وفادار به آمریکا، بهترین جانشین برای مصدق معرفی کرد. با این تحقیق، دولت آمریکا مطمئن شد که بهترین مجری طرح کودتای ۲۸ مرداد سیا و اینتلیجنس سرویس است.
شوارتسکف برای تدارک طرح کودتای ۲۸ مرداد به ایران رفت. او از کارشناسان آمریکایی بود که پیش از آن وظیفه سازماندهی کادر شهربانی را به عهده داشت. او با زاهدی دوست بود و از قبل او را می‌شناخت. شوارتسکف زاهدی را بهترین گزینه برای جایگزینی مصدق، معرفی کرد.
هم‌زمان با فعالیت شوارتسکف برای مساعد کردن اوضاع در ایران، فاستر دالس، وزیر امور خارجه آمریکا به دیدار اشرف پهلوی رفت تا موضوع را با او در میان بگذارد. اشرف، گفته‌های دالس را به گوش شاه رساند و او را برای پذیرش اوامر دولت آمریکا آماده کرد. پس از آن روزولت، رئیس‌جمهوری آمریکا وارد ایران شد و با تحت فشار قرار دادن شاه، او را وادار به امضای عزل مصدق برای اجرای طرح کودتای ۲۸ مرداد کرد.
آمریکا علاوه بر استفاده از سازمان سیا، از «بدامن» نیز برای اجرای طرح خود سود برد. بدامن یکی از شبکه‌های جاسوسی آمریکا در ایران بود که زیر نظر سازمان سیا اداره می‌شد و وظیفه آن رقابت با حزب توده و نفوذ شوروی در ایران بود. آنچه در روز ۲۵ تا ۲۷ مرداد در ایران اتفاق افتاد که شامل تظاهرات‌ها و اغتشاشات این روزها می‌شد. سرنگونی مجسمه‌های شاه و شعارهای دموکراتیک، از اقدامات گروه بدامن بود که آن را به گردن حزب توده انداختند.
این گروه علاوه بر اعتراضات، جزوه‌ها و مقالاتی را تهیه می‌کردند و به دست ایرانی‌ها می‌دادند و از طریق چاپ مقالات در روزنامه‌ها، تلاش می‌کردند خطر کمونیسم در ایران را جدی جلوه دهند و اتحاد حزب توده با شوروی را ضد اسلام و ایران معرفی کنند. در همین زمان، قشقایی‌ها به‌عنوان طرفداران مصدق تلاش کردند تا تحرکاتی در حمایت از مصدق انجام دهند؛ اما ماموران سیا از برنامه‌های آن‌ها مطلع و مانع کمک‌رسانی آن‌ها به مصدق شدند.
کودتای ۲۸ مرداد پیامدهایی جدی داشت که ایران تا سال‌ها درگیر آن بود. بعد از کودتا، فضای سیاسی ایران تغییر قابل‌توجهی کرد. بررسی این تغییرات و پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد را باید هم در فضای داخلی کشور و هم در عرصه بین‌المللی بررسی و تحلیل کرد کرد.
پیامدهای داخلی کودتای ۲۸ مرداد
- کودتای ۲۸ مرداد و سرنگونی دولت مصدق را می‌توان پایان دوره ناسیونالیسم و ملی‌گرایی در ایران دانست. ملی‌گرایی سازمان‌یافته‌ای که از طریق احزابی چون حزب ملی شکل گرفته بود.
- بعد از کودتای ۲۸ مرداد، ایران استقلال سیاسی خود را از دست داد و دوباره دولت‌های دست‌نشانده در ایران تشکیل شدند.
- بعد از کودتای ۲۸ مرداد، فضای آرام ایران تبدیل به فضای اختناق و سرکوب شد.
بعد از کودتای ۲۸ مرداد، احزاب سیاسی مستقل از بین رفتند
- بعد از کودتای ۲۸ مرداد، دموکراسی از ایران رخت بر بست و احزاب سیاسی مستقل جای خود را به احزاب سیاسی دولتی دادند.
- بعد از کودتای ۲۸ مرداد، ساختار امنیتی گسترده‌ای در ایران شکل گرفت و آزادی سیاسی از ایران رخت بربست.
- در ایران بعد از کودتای ۲۸ مرداد، چارچوبی که قانون اساسی برای قدرت شاه تعیین کرده بود، شکسته شد و افزایش قدرت شاه منجر به دیکتاتوری او در سال‌های بعد شد.
- بعد از کودتای ۲۸ مرداد، گزینه مشارکت سیاسی نخبگان در امر حکومت، تبدیل به اطاعت محض از قدرت شاهنشاه شد.
پیامدهای خارجی کودتای ۲۸ مرداد
- بعد از کودتای ۲۸ مرداد، در روابط خارجی ایران، تغییراتی اساسی ایجاد شد.
- دولت ایران روابط دیپلماتیک خود را با کشورهایی چون انگلستان و آمریکا از سر گرفت.
- مسئله نفت در قالب کنسرسیوم، به نفع آمریکا و انگلیس، حل و فصل شد.
ایران بعد از کودتای ۲۸ مرداد، استقلال سیاسی و اقتصادی خود را از دست داد
- ایران به نفع جبهه غرب، وارد جنگ سرد بین آمریکا و شوروی شد.
- روابط اقتصادی و سیاسی ایران با دولت آمریکا و انگلیس هر روز بیشتر شد تا جایی که ایران به این دولت‌های خارجی وابسته شد.
- پیامدهای داخلی و خارجی کودتای ۲۸ مرداد تا سال‌ها بر ایران سایه افکند و بازگشتن شرایط ایران به پیش از برکناری مصدق، تبدیل به مطالبه‌ای شد که تا سال‌ها دغدغه مردم شد. این مطالبات حتی تا سال‌های پیش از انقلاب اسلامی هم ادامه داشت و حتی برخی از مورخان، انگیزه قیام ۱۵ خرداد در سال ۴۲ را در ادامه دست‌یابی به این مطالبات می‌دانند.
کودتای ۲۸ مرداد از وقایع تلخ تاریخ معاصر ایران است که با وقوع آن ایران استقلال سیاسی و اقتصادی خود را از دست داد. این کودتا که قرار بود در روز ۲۵ مرداد انجام شود، با دخالت طرفداران مصدق خنثی شد؛ اما در روز ۲۸ مرداد که خیابان خالی از نیروی نظامی بود، کودتاگران به خیابان ریختند و با کمترین مقاومت، به هدف خود که سرنگونی دولت مصدق بود، رسیدند.
انتهای پیام/
