وقتی فناوری جای خالی خاک را پر می‌کند

به گزارش آوای نشاط، در مقاله‌ی حاضر نگاهی خواهیم داشت به کشوری که بیشترین بهره را از فناوری‌های مدرن در صنعت کشاورزی می‌برد. هلند پس از ایالات متحده جایگاه دوم را در صادرات کشاورزی جهان در اختیار دارد؛ این در حالی است که ایالات متحده با مساحت ۹ میلیون و ۸۴۳ هزار کیلومتر مربع، ۲۷۰ بار بزرگتر از هلند است، چرا که مساحت هلند به ۴۱ هزار و ۵۴۳ کیلومتر مربع محدود می‌شود. سوال این است که این کشور کوچک اروپایی چگونه توانسته است گوی سبقت را از دیگر کشورها برباید.

هلندی‌ها که بیشتر به صادرات گل‌های رنگارنگ مشهور هستند؛ اکنون در جرگه‌ی پرچم‌داران صادرات برخی اقلام غذایی پرمصرف در جهان قرار دارند. آن‌ها برای دست‌یابی به این جایگاه، ترکیبی کارآمد از همکاری میان مراکز علمی، شرکت‌های تولید کننده‌ و کشاورزان ایجاد کرده‌اند. به لطف این همکاری، آخرین دستاوردهای علمی به سرعت شکل یک محصول نهایی را به خود می‌گیرند؛ محصولاتی که با سرعت بالایی به دست کشاورزان می‌رسند. در ادامه با ساز و کار صنعت کشاورزی هلند بیشتر آشنا می‌شویم.

کشت گلخانه‌ای گسترده در هلند

ساز و کار صنعت کشاورزی هلند

هلند آخرین کشور غربی است که دچار قحطی شدید شده است؛ در واپسین سال جنگ جهانی دوم، کمبود مواد غذایی موجب شد ۱۰ الی ۲۰ هزار هلندی جان خود را از دست بدهند. این تجربه‌ی تلخ، توام با پیش‌بینی‌های نه چندان روشن در رابطه با آینده‌ی تامین مواد غذایی در جهان، هلندی‌ها را بر آن داشت تا به دنبال راهکارهایی برای حل معضل کمبود مواد غذایی باشند. حدودا دو دهه پیش، دولت هلند برنامه‌ای ملی و جامع را برای توسعه‌ی کشاورزی پایدار در این کشور کلید زد. هدف این برنامه، دو برابر شدن تولیدات کشاورزی و کاهش استفاده از منابع به یک دوم بود.

قلب صنعت کشاورزی هلند، دانشگاه و مرکز تحقیقاتی واخنینگن (Wageningen) است که به اختصار WUR (Wageningen University and Research) نامیده می‌شود. این دانشگاه که پیشینه‌ی آن به سال ۱۸۷۶ بازمی‌گردد، در قلب مجموعه‌ای از شرکت‌های تولیدی و کسب و کارهای نوپای کشاورزی قرار دارد که اصطلاحاً «دره‌ی غذا» یا Food Valley نامیده می‌شود. همچون دانشگاه استنفورد که متخصصین زیادی را برای «دره‌ی سیلیکون» یا همان Silicon Valley پرورش می‌دهد، واخنینگن نیز به تربیت دانشجویانی می‌پردازد در دره‌ی غذا مشغول به کار می‌شوند. تنها تفاوت این است که دانشجویان استنفورد در خط مقدم توسعه‌ی فناوری‌های رایانه‌ای و ارتباطی به فعالیت می‌پردازند؛ اما تمرکز دانشجویان واخنینگن بر توسعه‌ی فناوری‌های کشاورزی معطوف شده است.

دانشگاه واخنینگن (WUR)

اساتید و دانشجویان واخنینگن به تحقیق در حوزه‌هایی همچون توسعه و اصلاح روش‌های آبیاری، مدیریت انرژی، علوم زیستی، سیستم‌های هوشمند و شیمی می‌پردازند. اما وجود چنین دانشگاهی صرفا ضامن توسعه‌ی کشاورزی در هلند نیست. تحقیقات کشاورزی در دیگر دانشگاه‌های جهان نیز صورت می‌گیرند؛ اما یافته‌های پژوهشی آن‌ها معمولا برای سالیان متمادی روی کاغذ باقی می‌مانند و به محصولات نهایی تبدیل نمی‌شوند.

یکی از مواردی که واخنینگن را از دیگر دانشگاه‌ها متمایز می‌کند، انجام «تحقیقات تجاری قراردادی» است. این تحقیقات در قالب پروژه‌هایی صورت می‌گیرند که در آن دانشگاه واخنینگن، شرکت‌های تجاری و کشاورزان به همکاری با یکدیگر می‌پردازند؛ هدف از انجام چنین تحقیقاتی دستیابی به راه‌هایی برای حل مشکلات در مزارع یا توسعه‌ی محصولات و راهکارهای جدید برای افزایش بهره‌وری در کشاورزی است. با کمک این مدل، دستاوردهای تحقیقاتی به سرعت به محصولات نهایی و راهکارهای عملی برای کشاورزان و شرکت‌ها تبدیل می‌شوند. ارنست وان‌دن‌اند، مدیرگروه علوم گیاهی در واخنینگن می‌گوید:

نیمی از [وظائف] من مربوط به اداره‌ی گروه علوم گیاهی است؛ نیم دیگر [وظائف] من نیز به نظارت بر ۹ شرکتی مربوط می‌شوند که در زمینه‌ی انجام تحقیقات تجاری قراردادی فعالیت دارند. تنها ترکیبِ [تحقیقات] علم محور و بازار محور است که می‌تواند برای فائق آمدن بر چالش‌های پیش رو کارآمد باشد.

ده‌ها شرکت بزرگ غذایی و کشاورزی اقدام به تاسیس مراکز تحقیق و توسعه در هلند کرده‌اند و حدود ۱۵ هزار متخصص در دره‌ی غذا مشغول به کار هستند؛ شرکت‌های Bayer از آلمان، Cargill از ایالات متحده و Kikkoman از ژاپن از جمله‌ی این شرکت‌ها هستند. همسایگی و همکاری این شرکت‌ها با واخنینگن از جمله دلائلی است که باعث شده این دانشگاه و مرکز تحقیقاتی به برترین مرکز پژوهش‌های کشاورزی در جهان تبدیل شود. رودی رابینج که یکی از اساتید پیشین واخنینگن است، در رابطه با گستره‌ی جهانی فعالیت‌های این دانشگاه می‌گوید:

[این دانشگاه] صرفا دانشگاهی برای هلندی‌ها نیست؛ بلکه دانشگاهی برای تمام جهان است.

حضور دانشجویانی از کشورها و ملیت‌های مختلف نیز از جمله مواردی است که بازتاب دهنده‌ی رویکرد جهانی واخنینگن است. برخی از این دانشجویان از کشورهای در حال توسعه و حتی کشورهای جهان سوم به این دانشگاه آمده‌اند تا پس از کسب دانش و مهارت لازم، آموخته‌های خود را در کشور زادگاه‌شان به کار گیرند. در ادامه، مختصرا به مرور دستاوردهای صنعت کشاورزی هلند می‌پردازیم.

محصولات کشت شده در شرایط آزمایشگاهی

دستاوردهای صنعت کشاورزی در هلند

بدون شک، اصلی‌ترین دستاورد صنعت کشاورزی هلند، دست‌یابی به رتبه‌ی اول صادرات محصولات کشاورزی در اروپا و رتبه‌ی دوم در جهان است. استفاده از راهکارهای مدرن کشاورزی، عامل موفقیت هلندی‌ها در این زمینه است. هلندی‌ها در زمینه‌هایی همچون صادرات محصولات کشاورزی و بسته‌بندی و حمل و نقل مواد غذایی نیز موفقیت‌های قابل توجهی کسب کرده‌اند.

صادرات گسترده‌ی محصولات کشاورزی پرمصرف

گندم، برنج، سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگی از جمله مواد غذایی رایج و پرمصرف هستند. هلندی‌ها نیز با آگاهی از این مسئله، تلاش کرده‌اند تا به پرچم‌دار تولید برخی از این مواد غذایی تبدیل شوند. برای مثال، سیب‌زمینی یکی از ۱۰ ماده‌ی ‌غذایی پرمصرف در جهان است و هلندی‌ها در سال ۲۰۱۷ توانسته‌اند با کسب سهم ۱۹.۴ درصدی، رتبه‌ی اول را در صادرات این محصول اختیار داشته باشند. این در حالی است که سهم کشورهای پهناوری همچون چین و ایالات متحده از صادرات  سیب‌زمینی به ترتیب ۶.۸ و ۵.۸ درصد بوده است. جالب است بدانید که میانگین برداشت سیب زمینی برای هر چهار هزار متر مربع در حدود ۹ تن است؛ اما در برخی مزارع این کشور رقم برداشت به ۲۰ تن می‌رسد.

رتبه‌ی اول صادرات گوجه‌فرنگی نیز با سهم ۲۲.۲ درصدی در اختیار هلند است؛ این کشور در سال ۲۰۱۷ مجموعا ۲ میلیارد دلار گوجه فرنگی به خارج از کشور صادر کرده است. سیب‌زمینی شیرین (Sweet Potato)، بادام و پسته نیز از جمله‌ی دیگر محصولات غذایی صادر شده توسط هلندی‌ها هستند. در نمودار زیر می‌توانید ۶ گروه از محصولات کشاورزی اصلی صادر شده توسط هلند را مشاهده می‌کنید؛ این حجم از صادرات باعث شده تا محصولات کشاورزی در میان ۱۰ مورد از برترین محصولات صادراتی هلند قرار گیرند.

صادرات کشاورزی هلند در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷

هلندی‌ها به کمک فناوری‌های مختلفی همچون نورافشانی مصنوعی و راهکارهای آبکشتی و هواکشتی توانسته‌اند برخی از محصولات که با اقلیم و خاک هلند سازگاری ندارند را هم به شکل انبوه تولید کنند. انواع مختلف فلفل که اساسا بومی کشورهایی همچون مکزیک هستند از جمله‌ی این محصولات هستند. استفاده از محیط‌های کشت کنترل شده، روش‌های مدرن نظارت و پایش دائمی محصولات از طریق سنسورها از جمله عوامل موفقیت هلندی‌ها در صادرات محصولات کشاورزی هستند.

کاشت توت‌فرنگی به روش هواکشتی در هلند

کاهش مصرف آب، انرژی و مواد شیمیایی

بالغ بر ۵۰ درصد محصولات کشت شده در هلند به صورت گلخانه‌ای پرورش می‌یابند. این بدین معنی است که کشاورزان هلندی کنترل قابل توجهی روی منابع مصرفی از جمله آب دارند. هلندی‌ها توانسته‌اند مصرف آب را برای محصولات کلیدی، همچون گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی تا ۹۰ درصد کاهش دهند. هلندی‌ها این کاهش را مدیون استفاده از سیستم‌های آبیاری مدرن هستند که به طور هوشمند و توسط رایانه‌ها کنترل می‌شوند.

علاوه بر آب، مصرف انرژی هم در کشاورزی هلند بهینه شده است. گلخانه‌ها بستری مناسب هستند تا از انرژی خورشید به صورت بهینه استفاده شود؛ اما آن‌ها تنها به بهینه‌سازی مصرف انرژی از طریق گلخانه‌ها بسنده نکرده‌اند. سفره‌های آب زیرزمینی بیش از نیمی از سطح زیرین خاک هلند را در بر می‌گیرند؛ متخصصان هلندی با بهره‌بردن از انرژی گرمایی این سفره‌هایِ آب زیرزمینی، گرمای لازم را برای گلخانه‌ها تامین می‌کنند. کشاورزان هلندی مصرف آفت‌کش‌ها و بارورکننده‌های شیمیایی را هم به میزان ۶۰ درصد کاهش داده‌اند. آن‌ها از راهکارهای زیستی به عنوان جایگزینی برای مواد شیمیایی استفاده می‌کنند.

صادرات فناوری کشاورزی

هلندی‌ها تنها به صادرات محصولات کشاورزی بسنده نکرده‌اند و تجهیزات کشاورزی، مواد مصرفی و دانش کشاورزی را هم در جمله‌ی صادرات خود قرار داده‌اند. رشد صادرات فناوری کشاورزی از هلند بسیار سرسام‌آور است. به‌طوری که در بازه‌ی ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۴، صادرات فناوری کشاورزی از هلند چهار برابر شده بود و از کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار به ۱.۹۵ میلیارد دلار رسیده بود. در بازه‌ی ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ نیز رشد صادرات فناوری کشاورزی از هلند حدودا پنج برابر شده و به بیش از ۱۰ میلیارد دلار (۹.۱ میلیارد یورو) رسیده است؛ در سال ۲۰۱۷ مواد اولیه و فناوری رتبه‌ی نخست در صادرات کشاورزی و غذایی هلند را در اختیار داشته‌اند.

علاوه بر ماشین‌آلات، گلخانه‌ها، سیستم‌های تابش نور، راهکارهای آبرسانی و بذرهای مقاوم در برابر خشکسالی از جمله مواردی هستند که در بازار جهانی با استقبال خوبی روبه‌رو شده‌اند. شرکت‌های هلندی، همچون شرکت Koppert که در زمینه‌ی آفت‌کش‌های زیستی فعالیت دارد، محصولات خود را به ده‌ها کشور مختلف صادر می‌کنند.

مواد اولیه و فناوری جایگاه اول صادرات کشاورزی و غذایی هلند را در اختیار دارند / منبع: وب‌سایت رسمی دولت هلند

برخی کشورها از جمله ایران و عربستان صعودی، به واسطه‌ی مواجهه با مشکلاتی همچون کمبود آب، انرژی و دیگر منابع اقدام به وارد نمودن فناوری‌های کشاورزی از هلند می‌کنند. برای مثال، در آذرماه ۱۳۹۴ و اردیبهشت‌ماه سال جاری اسنادی در راستای همکاری ایران و هلند در زمینه‌ی صنایع کشاورزی به امضای نمایندگان دو کشور رسیدند. استفاده از فناوری‌های مدرن آب، توسعه‌ی مراکز باغبانی و تولید بذرهای متناسب با خاک و اقلیم ایران از جمله اهداف همکاری دو کشور است.

در مقابل، برخی کشورها نیز با هدف کاهش وابستگی به کشورهای خارجی اقدام به واردات فناوری کشاورزی از هلند کرده‌اند. برای مثال، در پی تنش‌های سیاسی میان روسیه و کشورهای غربی، روس‌‌ها اقدام به تحریم برخی از محصولات کشاورزی غربی نمودند. این تحریم‌ها باعث شده است تا صادرات فناوری کشاورزی از هلند به روسیه افزایش یابد؛ چرا که فناوری‌های مدرن می‌توانند برای کاهش وابستگی غذایی روسیه به دیگر کشورها مفید باشند.

توسعه و به کارگیری روش‌های نوین در بسته‌بندی و انتقال محصولات

در کنار استفاده از فناوری‌های مدرن برای تولید محصولات کشاورزی، هلندی‌ها به فکر توسعه‌ی راهکارهای مدرن و پایدار برای بسته‌بندی و انتقال محصولات کشاورزی نیز بوده‌اند. برای مثال، در گذشته بخش عمده‌ای از برگ‌ها، ساقه‌ها و پوشش‌های گیاهی به عنوان مواد ناخواسته قلمداد می‌شدند؛ اما کنون از این مواد برای تولید بسته‌بندی‌های سازگار با محیط زیست استفاده می‌شود. کشاورزان علاوه بر فروش محصولات کشاورزی، این مواد به ظاهر ناخواسته را هم به شرکت‌ها می‌فروشند تا در بسته‌بندی از آن‌ها استفاده شود.

بسته‌بندی و آماده‌سازی محصولات در شرکت Greenpack

شرکت‌هایی همچون Greenpack با استفاده از مواد گیاهی، ظروف و بسته‌هایی تولید می‌کنند که جایگزین ظروف و بسته‌های پلاستیکی می‌شوند. تولید ظروف و بسته‌ها از مواد گیاهی به معنی درآمد بیشتر برای کشاورزان است؛ علاوه بر این، چنین ظروفی به تجزیه‌پذیر هستند و آسیب کمتری به طبیعت وارد می‌کنند. با توجه به این که کشت گلخانه‌ای امکان پرورش مواد غذایی را در هر فصلی فراهم می‌کند، شرکت‌هایی مانند Greenpack بسته‌بندی و ارسال مداوم مواد غذایی را جایگزین ذخیره‌سازی بلندمدت غذا کرده‌اند. وابستگی کمتر به تجهیزات ذخیره‌سازی، نظیر سردخانه‌ها، به معنی کاهش هزینه‌ها و کاهش مصرف انرژی است. همچنین، مواد غذایی به‌صورت تازه در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرند.

خودکارسازی پایانه‌های حمل و نقل نیز از جمله فاکتورهایی هستند که امکان صادرات مداوم محصولات کشاورزی را از هلند فراهم کرده‌اند؛ به گونه‌ای که کار صادرات محصول در تمام ساعات ادامه دارد و متوقف نمی‌شود. موفقیت شرکت‌های بسته‌بندی و حمل و نقل مواد غذایی در هلند به حدی چشمگیر بوده است که برخی از تولیدکنندگان خارجی نیز وظیفه‌ی بسته‌بندی و حمل و نقل محصولات خود را به هلندی‌ها سپرده‌اند. همچنین، هلندی‌ها برخی محصولات کشاورزی را از دیگر کشورها وارد می‌کنند و پس از پردازش و بسته‌بندی مجدد، با ارزش افزوده به دیگر کشورها صادر می‌کنند.

چالش‌های پیش رو

علی‌رغم موفقیت در گسترش حجم تولید، بسیاری از مصرف‌کنندگان از این مسئله شکایت می‌کنند که تمرکز بیش از حد روی افزایش حجم تولید موجب بی‌توجهی نسبت به طعم محصولات شده است. لئو مارسلیس، استاد باغبانی در دانشگاه واخنینگن می‌گوید:

طعم [محصولات] همیشه خوب نیست. این مسئله بیشتر به انتخاب تولیدکنندگان ارتباط دارد. بسیاری از آن‌ها ترجیح می‌دهند حجم تولید را افزایش دهند، چرا که سود بیشتری نصیب آن‌ها خواهد شد.

پینار چکون، از دانشگاه روتردام هلند نیز معتقد است که تمرکز بر افزایش حجم و بازدهی تولید موجب شده تا توجه به طعم و مزه‌ی محصولات غذایی کاهش یابد. در حقیقت؛ دیدگاه کمیت محور نسبت به غذا در سبک آشپزی مدرن هلندی‌ها هم بازتاب یافته و غذاهای هلندی با غذاهای دیگر کشورهای اروپایی که پر از طعم‌های دلچسب هستند قابل مقایسه نیستند. اما آگاهی از این مشکل، بدین معنی است که متخصصان در تلاش هستند تا محصولات کشاورزی مدرن از نظر طعم و مزه نیز بهبود پیدا کنند.

یکی دیگر از نگرانی‌ها هم به حوزه‌ی صادرات دانش فنی مربوط می‌شود. بسیاری از کشورها با هدف کاهش هزینه‌های کشاورزی اقدام به واردات فناوری‌های کشاورزی از هلند می‌کنند؛ اما با این کار، مشتریان نیز توقع پیدا می‌کنند تا قیمت محصولات کشاورزی کاهش یابد. مشکل این است که هزینه‌های اولیه‌ی واردات فناوری‌های کشاورزی و توقع زودهنگام مصرف‌کنندگان برای کاهش قیمت با یکدیگر در تضاد هستند؛ تضادی که باعث می‌شود استفاده از فناوری‌های مدرن و گران‌قیمت برای کشورهای ضعیف‌تر به یک چالش بزرگ تبدیل شود. در چنین حالتی، بهترین راه حل برای وارد کنندگانِ فناوری، ایجاد تعادل میان هزینه‌های واردات فناوری و قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی است؛ هرچند که برقراری چنین تعادلی چندان هم آسان نیست.